Η μετά την 28η Οκτωβρίου 1940 περιοχή της Αριδαίας

Του Δρ.Ν Εμμανουήλ Αντ. Εμμανουηλίδη

Μεταδιδακτορικού Ερευνητή Νομικής ΑΠΘ,

Ιστορικού ΕΚΠΑ & Διεθνών Σπουδών ΠαΠει

www.sinigoros.com

Εισαγωγή

Το έπος του ’40 αποτελεί μείζον γεγονός στη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Παρόλα αυτά τα γεγονότα που επακολούθησαν μετά τη λήξη του πολέμου τον Απρίλιο του 1941 είναι εξίσου σημαντικά. Στην κατοχική περίοδο και κατά την Εθνική Αντίσταση συντελέστηκε άλλο ένα έπος, ίσως λιγότερο φωτεινό αλλά πάντως εξίσου ηρωικό. Σε όλη την Ελλάδα τόσο οι αντιστασιακές οργανώσεις αντιμάχησαν τον κατακτητή όσο και η πλειονότητα των τοπικών αρχών προσπάθησαν να προστατεύσουν το λαό. Στην περιοχή της Πέλλας και δη στην Αριδαία, η δράση των Αντιστασιακών αλλά και η συμβολή των νομαρχιακών και κοινοτικών αρχών ήταν σημαντική. 

Α' μέρος

Η έναρξη της κατοχής

Μετά την κατάρρευση του μετώπου τόσο στις γραμμές άμυνας Φλώρινας-Βεύης-Αμυνταίου αλλά και Αλιάκμονα στα όρη Καϊμάκτσαλαν-Βέρμιο-Πιέρια όσο και στην κοιλάδα του Αξιού τα ναζιστικά στρατεύματα βάδισαν προς τα νότια της χώρας. Καθώς προτεραιότητα των Γερμανών ήταν η προέλαση προς τον ηπειρωτικό κορμό της χώρας, η κατάληψη πόλεων στην κεντρική και δυτική Μακεδονία δεν αποτελούσε προτεραιότητα. Είχε προηγηθεί η πτώση της Θεσσαλονίκης μόλις στις 9 Απριλίου 1940. Οι ελληνικές δυνάμεις στην Ανατολική Μακεδονία αμύνονταν στα οχυρά της στο Ρούπελ, στα Κρούσια και στο Νευροκόπι, ενώ τα στρατεύματα της Θράκης υπό τον φόβο υπερφαλάγγισης εισήλθαν στο ουδέτερο τουρκικό έδαφος όπου και αφοπλίστηκαν. Έτσι οι Γερμανοί παρότι μόλις εντός δύο ημερών από την εισβολή, στις 8 Απριλίου 1941 εισήλθαν στα Γιαννιτσά και κατέλαβαν στην Έδεσσα μόλις στις 18 Απριλίου, ενώ, την Αριδαία αργότερα στις 20 Απριλίου 1941.

Η παράδοση των ελληνικών δυνάμεων δεν έγινε ατιμωτικά, παραδόθηκε μεν ο οπλισμός αλλά οι αιχμάλωτοι ελευθερώθηκαν, ενώ οι ναζιστικές δυνάμεις μέχρι που προέβησαν μέχρι και σε τιμητικές εκδηλώσεις για την ανδρεία των αμυνόμενων ελληνικών δυνάμεων. Από κατοίκους της Αριδαίας είχε συγκροτηθεί κατά τον πόλεμο το 68ο τάγμα επίστρατων που υπαγόταν στην 10η Μεραρχία, του οποίου τα μέλη αφέθηκαν ελεύθερα να επιστρέψουν στις εστίες τους.

 

Πριν την είσοδο των Γερμανών στην Αριδαία, οι δυνάμεις των τριών υποδιοικήσεων Χωροφυλακής Πέλλας εγκατέλειψαν από τις 8 Απριλίου 1941 τα πόστα τους και κατευθύνθηκαν αρχικά προς Θεσσαλονίκη και έπειτα στην Αθήνα όπου συνέχισαν τον αγώνα. Ο νομάρχης Γεώργιος Δεμενόπουλος είχε επίσης αποχωρήσει από την Έδεσσα  στις 10 Απριλίου 1941. Μετά την κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας, αρκετοί Γιουγκοσλάβοι είχαν καταφύγει στην Αριδαία ενώ και οι υποχωρούντες Έλληνες στρατιώτες του 68ου τάγματος επέστρεψαν στην περιοχή. Οι κοινοτικές αρχές μεριμνούσαν για την διοίκηση της επαρχίας Αλμωπίας εωσότου εγκατασταθεί μονίμως η γερμανική στρατιωτική διοίκηση και χάρη σε αυτές η τάξη αποκαταστάθηκε και δεν σημειώθηκαν περιστατικά φθορών ή λεηλασιών.

Η Αριδαία υπήχθη αρχικώς στο περιφερειακό φρουραρχείο Φλώρινας με τοπικό παράρτημα στην Έδεσσα ενώ και ακολούθως όλες οι περιοχές δυτικά του Αξιού ποταμού υπήχθησαν στο περιφερειακό φρουραρχείο Έδεσσας. Ο πρώτος διοικητής Hans Griese τηρούσε φιλική στάση έναντι των βουλγαριζόντων κατοίκων της Αριδαίας και της Πέλλας εν γένει, οπότε τον Αύγουστο 1941 ο νομάρχης Πέλλας και Γεώργιος Θέμελης (προσωρινά και ως το Μάιο του 1941 είχε αναλάβει καθήκοντα ο Αναστάσιος Σαραφιανός) διαμαρτυρήθηκε στο Γερμανό στρατιωτικό διοικητή Θεσσαλονίκης. Φρουραρχείο εγκαταστάθηκε και στα Γιαννιτσά, ενώ στην Αριδαία προκεχωρημένο στρατηγείο. Ο Θέμελης παρέμεινε στο πόστο του ως το 1943 οπότε και όλοι οι νομάρχες αντικαταστάθηκαν από Γερμανούς.

 

Οι κρατικές υποδομές στην κατοχική Αλμωπία

Ο τοπικός διοικητής των ναζιστών στην Αριδαία είχε εγκατασταθεί σε ιδιωτική κατοικία ενώ σε κατοικίες ιδιωτών εγκαταστάθηκαν και άλλα στρατιωτικές υποδομές των Γερμανών (ασύρματος, λέσχη). Τα κτίρια των δημόσιων υπηρεσιών όπως το Διοικητήριο, την Κόκκινη Αποθήκη και το τμήμα χωροφυλακής χρησιμοποιούσαν οι τοπικές κοινοτικές αρχές. Το κτίριο της Κόκκινης Αποθήκης χρησιμοποιήθηκε ωστόσο και ως κρατητήριο. Μετά το Μάιο του 1941 επαναλειτούργησε η υποδιοίκηση της χωροφυλακής στην Αριδαία και αστυνομικοί σταθμοί σε χωριά της Αλμωπίας. Τα σχολεία λειτουργούσαν κανονικά, ενώ ενδεικτικό είναι πως το 1942, σε συνέχεια της ιδρυθείσας το 1939 αστικής σχολής, ιδρύθηκε γυμνασιακό παράρτημα στην Αριδαία.

Από την αρχή της Κατοχής, οι Γερμανοί επέβαλαν στις ελληνικές τοπικές αρχές την υποχρέωση να καταγράφουν το φυτικό και ζωικό κεφάλαιο που αναλόγως με τις ανάγκες τους τό επέτασσαν. Αυστηρότεροι ήταν οι Γερμανοί στο θέμα της ύπαρξης οπλισμού σε Έλληνες. Το Σεπτέμβριο το 1941 στρατιωτικές δυνάμεις πραγματοποίησαν ελέγχους στα ημιορεινά χωριά που υπήρχαν ενδείξεις για φύλαξη οπλισμού: Λουτράκι, Λυκόστομο, Πευκωτό και στην Όρμα. Τον Οκτώβριο του 1941 παρόμοιες έρευνες έγιναν σε Άψαλο και Κωνσταντία. Στην τελευταία εκτελέστηκαν 3 Έλληνες και πυρπολήθηκαν οι κατοικίες τους.

Οι Γερμανοί απαιτούσαν την καταγραφή από τις κοινότητες του άρρενος πληθυσμού και όποτε καλούνταν επιτάσσονταν για χειρωνακτικές εργασίες. Οι τοπικές κοινοτικές αρχές είχαν την ευθύνη για την υγειονομική κάλυψη του πληθυσμού, και, στην Αριδαία όπως και στα Γιαννιτσά λειτουργούσε Υγειονομικό Κέντρο ενώ για τις δαπάνες του νοσοκομείου Έδεσσας συνεισέφεραν όλες οι κοινότητες.

Με ευθύνη των κοινοτήτων έπρεπε να παρασχεθεί προνοιακή φροντίδα και στους Έλληνες πρόσφυγες. Αποτελούνταν από δύο κατηγορίες. Αρχικά όσοι κάτοικοι μεγάλων αστικών κέντρων και δη της Αθήνας-Θεσσαλονίκης αντιμετώπιζαν βιοποριστικό πρόβλημα. Αυτοί εγκαταστάθηκαν σε οικισμούς της επαρχίας. Ακολούθως ήταν αυτοί που εγκατέλειπαν την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη που είχε επιβληθεί βουλγαρική κατοχή. Εξ αυτών πρόσφυγες εκαταστάθηκαν στην Αλμωπία (περί τις 70 οικογένειες) ενώ οι αστοί εξ αυτών εργάστηκαν ως προσωπικό στο Δήμο Αριδαίας.

Το επισιτιστικό πρόβλημα της κατοχής ήταν αμβλύ στην Αριδαία αλλά οι γερμανικές αρχές πίεζαν τις τοπικές να αυξήσουν την απόδοση των καλλιεργειών και τους ελέγχους στους αγρότες για να καταγράφουν και παραδίδουν την παραγωγή τους. Το Γραφείο Επισιτισμού Αριδαίας μεριμνούσε για την επάρκεια σε λάδι και σε σιτηρά. Παρότι η επάρκεια σε τρόφιμα της επαρχίας δεν τέθηκε σε αμφιβολία, λειτούργησε και Επιτροπή Λαϊκών Συσσιτίων για την παροχή τροφίμων σε άπορους της Αλμωπίας. Στην κτηνοτροφία πρόβλημα αποτελούσαν οι κλοπές ζώων από βουλγαρικά στρατεύματα που εισήλθαν στην γερμανική ζώνη κατοχής της Κεντρικής Μακεδονίας στα χωριά Λουτράκι και Πευκωτό το Μάιο του 1942.

Δυστυχώς δεν έλλειψαν φαινόμενα κερδοσκοπίας από την πώληση αγροτικών προϊόντων από γεωργούς που απέκρυπταν την παραγωγή τους, ενώ υπήρξε κερδοσκοπία από την ανταλλαγή προκατοχικών χαρτονομισμάτων με τα κατοχικά με διαφορετική ισοτιμία (το κατοχικό τραπεζογραμμάτιο τω 1.000 δραχμών ονομαζόταν περιπαιχτικά «καταρράκτης» γιατί, με πρωτοβουλία του Γιαννιτσιώτη υπουργού Οικονομικών Γκοτζαμάνη απεικόνιζε την Έδεσσα).

Στην κατοχική περίοδο η εκκλησία διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο. Η Αλμωπία υπαγόταν στην Μητρόπολη Φλώρινας. Εντούτοις η γεωγραφική απόσταση από την έδρα ήταν μεγάλη και περισσότερη δράση είχε αναπτύξει ακόμα και στην Αλμωπία ο Μητροπολίτης Εδέσσης και Πέλλης Παντελεήμων (Παπαγεωργίου). Ο Παντελεήμων ενθρονίστηκε τον Οκτώβριο του 1941 παρείχε πολλές φορές στήριξη σε αντιστασιακούς ενώ μεσολαβούσε στις γερμανικές αρχές για να επιδείξουν επιείκεια σε βάρος του πληθυσμού και να αποτραπούν αντίποινα για αντιστασιακές δράσεις.

 

Η επιρροή γειτονικών χωρών

Διαβρωτικό ρόλο στην επαρχία διαδραμάτισε και η προπαγάνδα άλλων βαλκανικών κράτων. Η φιλοναζιστική Ρουμανία επιδίωκε την αύξηση της επιρροής της στα βλαχόφωνα χωριά με παροχή τροφίμων και ανθρωπιστικές βοήθειας σε Αρχάγγελο και Μεγάλα Λιβάδια, ενώ την περίοδο 1942-1943 στήριξε έντονα το δημοτικό ρουμανικό σχολείο Αρχαγγέλου. Ωστόσο μετά το θέρος του ’43 που οι αντιστασιακές ομάδες του ΕΑΜ κυριάρχησαν στο Πάικο η φιλορουμανική δράση εξαλείφθηκε.

Αντιθέτως η Βουλγαρία, ιδίως μετά την προαναφερθείσα επέκταση της ζώνης κατοχής της έως και τον Αξιό το 1943 είχε επεμβατικές τάσεις στην περιοχή. Εωσότου επανεγκατασταθεί η χωροφυλακή στην Αριδαία στα μέσα του 1941 βουλγαρίζονττες προκάλεσαν ταραχές στην Όρμα και στους Σαρακηνούς, και διακόπηκε η λειτουργία των σχολείων. Ωστόσο οι τάσεις αυτές κατεστάλησαν άμεσα.

Μέχρι και ο κατοχικός πρωθυπουργός Τσολάκογλου επισκέφθηκε την Αριδαία και άλλες πόλεις της Δυτικής και Κεντρικής Μακεδονίας τον Ιούνιο του 1942 για να φανεί πως η κεντρική διοίκηση εμπόδιζε τις αυτονομιστικές τάσεις στις περιοχές αυτές, ενώ παρόμοιες περιοδίες στα σλαβόφωνα χωριά του Βόρα έκανε και ο Θέμελης. Στην Αριδαία οι Βούλγαροι επιδίωξαν το 1942 την έμμεση ίδρυση βουλγαρικών σχολείων μέσω οικοδιδασκαλείων για τους μαθητές που αντιμετώπιζαν επισιτιστικά προβλήματα. Ωστόσο η μη στελέχωσή τους με διδακτικό προσωπικό από τη Βουλγαρία αποτέλεσε αποτρεπτικό παράγοντα ακόμα και για τους φιλοβουλγαρίζοντες να εγγράψουν μαθητές και έτσι από τα παιδιά αυτά επέστρεψαν στα ελληνικά σχολεία. Περισσότερο ελκυστική ήταν η προοπτική σπουδών σε πανεπιστήμια της Βουλγαρίας όπου κατέφυγαν Έλληνες από το Λυκόστομο, τους Σαρακηνούς και την Κορυφή και τους Τσάκους. Το 1943 δημιουργήθηκαν ένοπλες ομάδες της βουλγαρόφιλης παραστρατιωτικής οργάνωσης Οχράνα. Στο 3ο Μακεδονικό Τάγμα της Οχράνας με έδρα την Έδεσσα συμμετείχαν περί τους 600 άνδρες από την Αλμωπία αλλά και χωριά της Έδεσσας: η τρομοκρατική για τον πληθυσμό δράση της το 1944 ωστόσο ήταν εστιασμένη στον ορεινό όγκο της Έδεσσας και στην πεδιάδα Σκύδρας-Γιαννιτσών. Εν τέλει έως και τις αρχές του 1944 στη Βουλγαρική Λέσχη Πέλλας εγγράφησαν περί τα 1.200 άτομα από την Αριδαία, ενώ υπήρξαν και κάτοικοι των χωριών του Αετοχωρίου, Κορυφής, Λουτρακίου και Σαρακηνών που όταν διαπίστωσαν πως η Πέλλα θα παρέμενε εντός της γερμανικής κατοχικής ζώνης που εγκαταστάθηκαν στην αντίστοιχη βουλγαρική της Ανατολικής Μακεδονίας. Η Οχράνα μετά την παράδοση της Βουλγαρίας στο σοβιετικό στρατό το Σεπτέμβριο του 1944 διέκοψε τη δράση της στην Πέλλα.

Επιρροή στις σλαβόφωνες περιοχές της Αριδαίας επιδίωξε να ασκήσει και η Γιουγκοσλαβία. Συχνά η συνεργασία τους με τις ελληνικές κομμουνιστικές οργανώσεις επέφερε σημαντικά πλήγματα στα γερμανικά και βουλγαρικά στρατεύματα. Ωστόσο, παρότι ο ΕΛΑΣ Αριδαίας συνεργάστηκε με τους παρτιζάνους, όταν η γιουγκοσλαβική προπαγάνδα υπερέβη τα εσκαμμένα αποτέλεσε αιτία για να πάψει η συνεργασία μαζί τους. Περιστατικά του καλοκαιριού του ’44 όπως η επιστράτευση κατοίκων των Προμάχων προς κατήχηση στη Γιουγκοσλαβία -που τελικώς επέστρεψαν στο χωριό τους- αλλά και η σύσταση σλαβομακεδονικού τάγματος στο Καϊμάκτσαλαν οδήγησαν σε ρήγμα τη συνεργασία με το ΚΚΕ.

 

Β’ μέρος

Η Εθνική Αντίσταση στην Αριδαία

Τα πρώτα έτη της Κατοχής η Εθνική Αντίσταση στην Αριδαία ήταν υποτονική. Προαναφέρθηκαν οι εκτελέσεις στην Κωνσταντία το 1941.

Το ΚΚΕ ήδη από το καλοκαίρι του 1941 πραγματοποίησε σύσκεψη στην Αριδαία και με επικεφαλής τον Γιάννη Τουφεγκόπουλο συστάθηκαν ολιγομελείς ομάδες -αχτίδες ονομάστηκαν- με δράση σε 5 χωριά η κάθε μία. Η αχτίδα Πιπεριάς προέβη σε δολιοφθορά τον Σεπτέμβριο του 1941 καταστρέφοντας το δίκτυο τηλεφωνικών γραμμών μεταξύ Λυκοστόμου και Λουτρακίου. Ανάλογες φθορές στο στις τηλεπικοινωνίες υπήρξαν και στη δυτική Αλμωπία στα χωριά Όρμα, Πολυκάρπη και Άψαλος. Κατ’ εντολή των κατοχικών αρχών ο διοικητής της χωροφυλακής Αριδαίας Εμμανουήλ Τσαπάκης συνέλαβε αντιστασιακούς αλλά τελικώς με προσωπική του συμβολή αυτοί ελευθερώθηκαν, και μάλιστα ο ίδιος εντάχθηκε μεταγενέστερα στον ΕΛΑΣ ως ταγματάρχης.

Η επέκταση το 1943 της βουλγαρικής ζώνης έως τον Αξιό δεν επηρέασε την Αριδαία αφού η Πέλλα εξακολουθούσε να παραμένει υπό γερμανική κατοχική διοίκηση. Τον Ιούλιο 1943 οι Γερμανοί μέμφθηκαν τον Θέμελη για υποτονική εκτέλεση καθηκόντων από τις υπηρεσίες της νομαρχίας και των κοινοτήτων, ενώ την ίδια στιγμή το ΕΑΜ κατηγόρησε των Θέμελη πως στρεφόταν κατά αντιστασιακών οργανώσεων της Αριδαίας, όπως η ΠΑΟ και οι «φίλοι του χωριού». Ωστόσο ο Θέμελης ενίσχυσε τη δράση αντιστασιακών ομάδων στο Πάικο και στο Βέρμιο. Οι έριδες με τον ΕΑΜ-ΕΛΑΣ αλλά και η σκλήρυνση της γερμανικής στάσης το 1943 ανάγκασαν τόσο τις νομαρχιακές αρχές όσο και κοινοτικά συμβούλια να εγκαταλείψουν τα πόστα τους και να διαφύγουν  στη Μέση Ανατολή ή σε μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας.

Ως τα μέσα του ’43 η δράση του ΕΑΜ ήταν περιορισμένη αφού η κεντρική διοίκηση της οργάνωσης έδωσε βαρύτητα στην αντίσταση στον ορεινό όγκο της δυτικής Μακεδονίας και όχι στον ορεινό όγκο της Αριδαίας (Βόρας-Πάικο).

Σημαντικότατη στην Αντίσταση της Αριδαίας ήταν έκτοτε η συμβολή του 30ου συντάγματος του ΕΛΑΣ με έδρα τον Αρχάγγελο, ενώ το 2ο τάγμα του έδρασε στο Καϊμάκτσαλαν. Το Μάιο του 1943 παρτιζάνοι από τη Γευγελή ήρθε σε επαφή με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ Αριδαίας και ιδίως με τους αντιστασιακούς στη Νότια, ενώ εγκαταστάθηκαν τελικά στο Πάικο. Τα πυκνά δάση του Αρχαγγέλου και των Τριών Ελάτων παρείχαν κάλυψη αλλά πηγές νερού και ξυλεία στους αντάρτες, ενώ η ύπαρξη υψίπεδου επέτρεψε τη λειτουργία και πρόχειρου αεροδρομίου όπου πραγματοποιούνταν ρίψεις εφοδίων από συμμαχικά αεροσκάφη, ενώ ήταν ευχερής η πρόσβαση μέσω τοπικών οδών τόσο στην Αριδαία όσο και προς τη Γουμένισσα, τα Γιαννιτσά και τη Σκύδρα. Τους καλοκαιρινούς μήνες του ’43 το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ είχε αψιμαχίες με την ΠΑΟ για την ανάληψη ηγετικού ρόλου μεταξύ των Ελλήνων στην Εθνική Αντίσταση.  

Στα τέλη του ’43 παρτιζάνοι εγκαταστάθηκαν στους Προμάχους και στη Φούστανη. Τον Νοέμβριο του 1943 ο Ελασίτης Γεράσιμος Καταπόδης με 50 άνδρες του τοπικού ΕΑΜ προέβη σε επίθεση κατά γερμανικής φάλαγγας στην οδό Έδεσσας-Αριδαίας στο ύψος της Αψάλου. Τα Χριστούγεννα του 1943 το 30ο σύνταγμα με τη συνδρομή Βρετανών καταδρομών συμμετείχε καίρια στα πλήγματα της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Σκοπίων στην Αξιούπολη, ενώ πλήγματα έγιναν και σε βάρος γερμανικών δυνάμεων στη Φούστανη.

Το 30ο  σύνταγμα του ΕΛΑΣ στο Πάικο ανέλαβε τον Ιανουάριο του 1944 τη αντιμετώπιση γερμανικών και βουλγαρικών επιδρομών. Ωστόσο με εισήγηση του διοικητή του συντάγματος Φώτη Ζησόπουλου (πολιτικός επικεφαλής ήταν ο Θανάσης Μητσόπουλος) κατέφυγαν στο όρος Τζένα και δη στο χωριό Πευκωτό. Ορισμένες δυνάμεις του ΕΛΑΣ μαζί με παρτιζάνους ωστόσο συγκρούστηκαν στα χωριά Νότια και Λαγκαδιά με τους Γερμανούς και Βούλγαρους αλλά αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν προς την πεδιάδα της Σκύδρας

Στις 6 Ιανουαρίου 1944 έγινε η σημαντικότερη πράξη αντίστασης στην Αριδαία. Άνδρες του ΕΛΑΣ από το Μοναστηράκι εισήλθαν στην πόλη για να συλλάβουν το Γερμανό επικεφαλής του προκεχωρημένου στρατηγείου της ομάδας μάχης του φρουράρχου Έδεσσας August Ritter von Eberlein. αλλά και τον οπλισμό τους. Σε μια καταδρομική επιχείρηση ο αξιωματικός σκοτώθηκε και σε αντίποινα την επομένη οι Γερμανοί συνέλαβαν 50 νεαρούς άνδρες από την Αριδαία, που τελικώς αφέθηκαν ελεύθεροι. Την επομένη Γιουγκοσλάβοι παρτιζάνοι επιτέθηκαν στην Ίδα και Φούστανη που στρατοπέδευαν δυνάμεις της φρουράς Αριδαίας. Οι Γερμανοί πραγματοποίησαν επιχειρήσεις εντοπισμού ανταρτών στην Αλμωπία και κατέστρεψαν αποθήκες οπλισμού. Ωστόσο τα αντίποινα των Βουλγάρων ήταν χειρότερα, αφού υπήρξαν εκτελέσεις σε 30 κατοίκων Αρχάγγελο και Περίκλεια και πυρπόληση κατοικιών στη Νότια και στη Λαγκαδιά, με ωμότητες όπως τη δολοφονία του γηραιού αγωνιστή του μακεδονικού αγώνα της Λαγκαδιάς παπά-Νώε.  Συλλήψεις έγιναν στο Λυκόστομο (40 άνδρες που αργότερα εκτελέστηκαν) αλλά και στους Προμάχους που 25 άνδρες φυλακίστηκαν και οι μισοί εκτελέστηκαν. Οι συνολικές απώλειες λόγω των γερμανικών και βουλγαρικών αντιποίνων για τα πλήγματα στην Αριδαία ήταν διακόσιοι πενήντα εκτελεσθέντες και φονευθέντες.

Στις 7 Απριλίου 1944 υπήρξαν μάχες στην Περίκλεια μεταξύ Γερμανών και του 3ου τάγματος του ΕΛΑΣ, όταν οι αντάρτες έπληξαν την κατοχική δύναμη που προετοίμαζε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στο Πάικο. Συγκρούσεις έλαβαν χώρα και στους Νερόμουλους και στον Πρόδρομο με ενέδρα κατά γερμανικής φάλαγγας. Οι αντιστασιακοί στο οροπέδιο της Νότιας ήταν περί τους χίλους άνδρες. Και πάλι οι Γερμανοί προέβησαν σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις που οδήγησαν στις 6 Μαΐου 1944 σε συλλήψεις όλων των κατοίκων των Τριών Ελάτων (εκτελέστηκε μάλιστα και ο έφηβος μαθητής Βασιλειος Παπαδόπουλος που δε συμμετείχε στην αντίσταση) που οδηγήθηκαν στις φυλακές Αριδαίας, ενώ οι άνδρες του ΕΛΑΣ είχαν καταφύγει στο Πευκωτό και έτσι οι άμαχοι στα Τρία Έλατα και στα Μεγάλα Λιβάδια έμειναν απροστάτευτοι έναντι των γερμανικών αντιποίνων.

Πέραν των αριστερών οργανώσεων αντιστασιακή δράση ανέπτυξε ήδη από το φθινόπωρο του 1941 η ΠΑΟ με σύσταση κέντρου διοίκησης και αποθήκης οπλισμού στην Αριδαία. Συστάθηκε η 65η ομάδα Αριδαίας και η 28η ομάδα Καϊμάκτσαλαν. Ωστόσο ο οξύς ανταγωνισμός με το ΕΑΜ και ο γερμανικός έλεγχος λειτούργησαν αποτρεπτικά για την ανάπτυξη εντονότερης πολεμικής δράσης και εν τέλει η αντιστασιακή δράση της ΠΑΟ εξέλειπε δύο χρόνια μετά.

 

Η απελευθέρωση

Μετά τις επιχειρήσεις το οροπέδιο της Νότιας και κατά το θέρος του ’44 οι Γερμανοί περιόρισαν τις επιχειρήσεις τους περιοριζόμενοι μόνο στην Αριδαία. Εξαίρεση αποτέλεσε το χτύπημα στη Θηριόπετρα, Πευκωτό, Φιλώτεια και στη Φούστανη τις 21 Αυγούστου 1944. Παρότι εκτελέστηκαν κατά την ανάκριση και άμαχοι, ενώ πυρπολήθηκε το Πευκωτό (και εκστρατευτικό νοσοκομείο του ΕΛΑΣ που λειτουργούσε στο χωριό) η επιχείρηση δεν κατάφερε πλήγμα κατά των ανταρτών.

Στις αρχές Σεπτεμβρίου 1944 οι Γερμανοί δεν εξέρχονταν των εγκαταστάσεών τους  στην Αριδαία. Η αποτυχία να εκκαθαρίσουν τον ορεινό όγκο αλλά και τα χωριά της Αλμωπίας και η αποκοπή από τις οδούς προς Έδεσσα-Γιαννιτσά και Κιλκίς έκανε ορατό τον εγκλωβισμό τους εντός της πόλης. Ενόψει του κινδύνου αιχμαλωσίας, η γερμανική στρατιωτική διοίκηση αποχώρησε από την Αριδαία στις 10 Σεπτεμβρίου 1944 και τον έλεγχο της Αλμωπίας ανέλαβε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Ευτυχώς για την περιοχή οι αποχωρούντες ναζιστές δεν προέβησαν σε εκδικητικές πράξεις όπως αντιθέτως έγινε με τις θηριωδίες τους σε Έδεσσα και κυρίως με την πυρπόληση της πόλης στα Γιαννιτσά. Δυστυχώς η αναμενόμενη περίοδος ειρήνης δεν επήλθε αφού η Αλμωπία έγινε θέρετρο συγκρούσεων κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο με σημαντικότερο γεγονός τη μάχη για την κατάληψη της Αριδαίας από τον ΕΛΑΣ τα Χριστούγεννα του ’48.

 

Συμπεράσματα

Η περιοχή της Αριδαίας είχε ενεργή συμμετοχή τόσο στα πολεμικά γεγονότα του 1940-1941 όσο και στην Εθνική Αντίσταση.  Από κατοίκους της Αλμωπίας είχε συγκροτηθεί κατά τον πόλεμο το 68ο τάγμα επίστρατων που υπαγόταν στην 10η Μεραρχία και πολέμησαν με γενναιότητα. Μετά την κατάρρευση του μετώπου γερμανικά στρατεύματα εγκαταστάθηκαν στην Αριδαία στις 20 Απριλίου 1941. Οι τοπικές αρχές ωστόσο προσπάθησαν να προστατέψουν τον πληθυσμό και η τάξη σε γενικές γραμμές διατηρήθηκε, ενώ τα δεινά της Κατοχής ήταν λιγότερα σε σχέση με τα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας.

Ωστόσο η Αριδαία αντιστάθηκε στον κατακτητή. Αντιστασιακοί στον ορεινό όγκο της επαρχίας προέβησαν σε δολιοφθορές σε βάρος των Γερμανών ενώ σημαδιακή ήταν η επίθεση κατά των Γερμανών τον Ιανούαριο του 1944. Η Αλμωπία πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος με αντίποινα των κατοχικών δυνάμεων, εκτελέσεις πολιτών και καταστροφές περιουσιών, ακόμα και ολόκληρων χωριών όπως το Πευκωτό και τα Τρία Έλατα. Τελικώς η Αντίσταση επιβλήθηκε στα περίχωρα και οι κατακτητές περιορίστηκαν μόνο στην Αριδαία, από την οποία αποχώρησαν στις 10 Σεπτεμβρίου 1944.

Του Δρ.Ν Εμμανουήλ Αντ. Εμμανουηλίδη

Μεταδιδακτορικού Ερευνητή Νομικής ΑΠΘ,

Ιστορικού ΕΚΠΑ & Διεθνών Σπουδών ΠαΠει

www.sinigoros.com